Streptococcus pneumoniae - pneumokok

Šta je Streptococcus pneumoniae?

Streptococcus pneumoniae (često se korisiti i naziv pneumokok), je bakterija iz roda Streptococcus. Vrlo su mu slične i druge streptokoke, npr. grupa A streptokoka (Streptococcus pyogenes), koja izaziva gnojnu upalu grla i šarlah.

Da li se ova bakterija nalazi i kod zdravih ljudi?

S. pneumoniae normalno kolonizuje gornje disajne puteve ljudi već posle par meseci života. Može se naći u nosu beba već od 3, 4 meseca života. Kolonizacija pneumokokom je najveća kod dece do druge godine starosti, posebno u sezoni, tokom zimskih meseci, kada čak 70% dece može biti kolonizovano. Sa odrastanjem se procenat kolonizacije smanjuje na oko 40% (deca predškolskog uzrasta); dok je kod školske dece i manji. Odrasli ljudi su znatno ređe kolonizovani pneumokokom (oko 5%), ali procenat može biti veći kod onih koji su profesionalno u kontaktu sa decom ili kod baka i deka koji čuvaju unučiće.

Koje bolesti izaziva Streptococcus pneumoniae?

U zavisnosti od težine kliničke slike, sve bolesti koje izaziva ova bakterija mogu se podeliti u dve grupe:

1. Neinvazivne infekcije

Ovo su manje ozbiljne infekcije nego invazivne i dešavaju se uglavnom na površini sluznica disajnih puteva, odnosno van glavnih organa i krvi. Nisu životno ugrožavajuće, ali su vrlo česte, praćene su gnojenjem, nekada i bolovima (npr. zapaljenje uha) i ako se pravilno i na vreme ne leče, mogu se dalje u organizmu proširiti, kada nastaju invazivne bolesti. Pneumokok kod zdravih odraslih ljudi, sa normalnim imunskim sistemom, retko izaziva infekcije. Međutim, mala deca su vrlo podložna pneumokoknim infekcijama, jer im imunski system nije dovoljno razvijen, a s druge strane anatomija disajnih puteva je drugačija nego kod odraslih ljudi (kratka i široka tzv. Eustahijeva tuba, koja spaja nosnu duplju sa srednjim uhom). Zbog toga se kod male dece pneumokok mnogo lakše nego kod starije dece ili odraslih osoba može proširiti iz nazofarinksa (nosa i ždrela) u srednje uho, izazivajući bakterijsko, gnojno zapaljenje srednjeg uha (lat. otitis media) i sinusa (lat. sinusitis). Takođe se može proširiti i do sinusa, izazivajući zapaljenje sinusa (lat. sinusitis), kao i do pluća, dovodeći do upale pluća (lat. pneumonia). Smatra se da je ova bakterija najčešći izazivač bakterijskih tzv. vanbolničkih pneumonija, odnosno onih koje su stečene u zajednici (engl. community acquired pneumonia). Iako se može javiti kod ljudi svih uzrasta, nešto je češća kod ljudi starijih od 65 godina, posebno ako su pušači, imaju hronične bolesti pluća., alkoholičari ili su imali skorašnju respiratornu virusnu infekciju (npr. grip). Pneumonija obično prolazi kao nekomplikovana, nebakterijemijska (bez detektabilnog širenja organizma u krv). Ponekad se može, kao komplikacija pneumonije, javiti zapaljenje plućne maramice (pleuritis)

2. Invazivne infekcije (engl. Invasive Pneumococcal Diseases - IPD)

Ove infekcije su teže i dešavaju se unutar glavnih organa ili u krvi. Primeri ovih infekcija su bakterijska infekcija krvi (bakterijemija, sepsa), zapaljenje moždanih ovojnica (meningitis) i bakterijemijska upala pluća (pneumonia). Iako znatno ređe, pneumokok može izazvati i peritonitis (zapaljenje trbušne maramice) i artritis (upalu zglobova). Ovo su po život opasne infekcije ukoliko se pravovremeno ne leče. Posebno je značajno napomenuti da je S.pneumoniae čest izazivač tzv. okultne (skrivene) bakterijemije, koja obično pogađa decu do 3. godine života. Javlja se ugl. iznenada, “iz punog zdravlja”kod prethodno zdrave i napredne dece, a najteža komplikacija ovog stanja je, ukoliko se ne preduzme odmah terapija antibioticima, meningitis.

Kakva je rasprostranjenost ovih bolesti?

Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, 1,6 miliona ljudi godišnje umire od pneumokoknih infekcija. Pola od tog broja čine deca do 5 godina, u zemljama u razvoju. Najteže infekcije (meningitis i sepsa) su ređe, dok je zapaljenje srednjeg uha jedna od najčešćih bolesti male dece.

Ko je pod rizikom da oboli od ovih bolesti?

Svako može oboleti, ali su određene grupe ljudi pod povećanim rizikom. U ove grupe ljudi spadaju osobe:

• sa nedostatkom slezine;
• sa hroničnim srčanim i plućnim bolestima;
• sa šećernom bolešću;
• sa hroničnim oboljenjem jetre;
• sa hroničnim oboljenjem bubrega;
• sa nefrotskim sindromom;
• koje su alkoholičari;
• sa simptomatskom i asimptomatskom HIV infekcijom;
• sa transplantiranim organima i tkivima;
• sa malignim oboljenjem;
• sa srpastom anemijom;
• deca mlađa od 2 godine, posebno ona koja borave u vrtićima;
• starije od 65 godina života u kolektivnom smeštaju.

Koji su simptomi i znaci pneumokokne infekcije?

Simptomi i znaci variraju od vrste infekcije, ali neki tzv. opšti znaci bolesti se javljaju kod svi pneumokoknih infekcija i tu spadaju povišena telesna temperatura, jeza, drhtavica, pojačano znojenje, bolovi u mišićima, glavobolja, slabost i malaksalost. Kod upale srednjeg uha, mogu biti prisutni su bol u uhu, povraćanje, proliv, privremeni gubitak sluha i sekrecija iz uha. Kada je u pitanju infekcija krvi (bakterijemija) kod bolesnika može pored navedenih opštih tegoba, biti prisutan ubrzan rad srca i ubrzano disanje. Pneumokokna upala pluća se karakteriše kašljem, problemima sa disanjem, bolom u grudima, tamorom, malaksalošću. Meningitis se kao najteža infekcija karakteriše jakom glavoboljom, mučninom, povraćanjem, problemima sa spavanjem, iritabilnošću, ukočenim vratom, grčevima i u najtežim slučajevima komom, koja može progredirati do smrtnog ishoda.

U krvnoj slici se uočava povećan broj leukocita, sa predominacijom neutrofila.

Kako se postavlja dijagnoza pneumokokne infekcije?

Dijagnoza pneumokokne infekcije se postavlja u zavisnosti lokalizacije infekcije. Pored kliničke dijagnoze, koja podrazumeva: anamnezu (uzimanje podataka o simptomima i toku bolesti), fizikalni pregled (pr. auskultacija pluća, ispitivanje prisustva meningealnih znaka i sl) i rentgensko snimanje pluća, radi se i krvna slika (u kojoj se uočava povećani broj belih krvnih zrnaca - lekocita, često i vise od 10 000, sa dominacijom polimorfonukleara). Kod sasvim male dece klinička slika, kao i broj leukocita, ne moraju uvek biti tipični. Takođe je neophodno uraditi i mikrobiološku dijagnozu, koja podrazumeva dokazivanje pneumokoka u uzorku pacijenta. Ova dijagnoza je posebno važna kod invazivnih pneumokoknih bolesti. Od uzoraka se mogu koristiti: krv, cerebrospinalna tečnost (tečnost koja se nalazi oko mozga i kičmene moždine), iskašljani sadržaj (sputum), pleuralna tečnost (tečnost koja se nalazi između dva lista plućne maramice), zglobna tečnost, delovi kosti, peritonealna tečnost (tečnost koja se nalazi u trbušnoj duplji), gnoj i drugi uzorci tkiva i tkivnih tečnosti. Idealno bi bilo da se uzorci prikupe pre davanja antibiotika, s obzirom da uzimanje antibiotika može da smanji broj bakterija u zahvaćenom delu tela, te da se dobije tzv. lažno negativan rezultat pri ispitivanju. Kada su u pitanju neinvazivne infekcije, testiranje najčešće nije potrebno, osim u slučaju kad je prisutna veoma visoka temperatura i veoma loše opšte stanje bolesnika.

Pošto se bakterija u laboratoriji izoluje i identifikuje, radi se i antibiogram (ispitivanje njene osetljivosti na antibiotike), što omogućava pravilan izbor antibiotika u terpiji.

Kako se leče pneumokokne infekcije?

Kada se dokaže pneumokokna infekcija ili kada postoji velika sumnja da se radi o ovoj infekciji, za lečenje se koriste antibiotici koje propisuje lekar. Pneumokokne infekcije se najčešće leče antibioticima iz grupe beta laktama (derivati penicilina, cefalosporina i drugi) i makrolidima (eritromicin i noviji preparati), ali je moguće koristiti i druge grupe antibiotika. Lakše infekcije se mogu lečiti oralnim (preko usta) oblicima antibiotika, ugl. van bolnice, dok teže infekcije zahtevaju parenteralnu (injekcije i infuzije) terapiju i obavezno bolničko lečenje.

S obzirom da je ova vrsta bakterija razvila rezistenciju na antibiotike, važna je kontrolisana i ispravna upotreba ovih lekova, kao i njihov izbor prema rezultatima antibiograma.

Kako se može sprečiti pojava pneumokokne infekcije?

Prevencija pneumokoknih bolesti se najuspešnije sprovodi vakcinacijom. Protiv pneumokoka je dostupno nekoliko vakcina. Trenutno je poznato više od 90 različitih tzv. serotipova pneumokoka. Značajno je da je imunitet koji nastaje posle pneumokokne infekcije tipski specifičan, što znači da obolela osoba stvara antitela samo na serotip pneumokoka koji je izazvao infekciju, ali ne i na ostale. Srećom, ne izazivaju svih 90 serotipova pneumokoka jednako često bolesti kod ljudi. Poznato je da postoji oko 10 do 20 serotipova koji su najčešći izazivači bolesti.

Trenutno dostupne vakcine se prave od najčešćih serotipova i ne postoji vakcina koja može da bude zaštitna protiv svih 90 tipova pneumokoka. U zavisnosti od sastava vakcine, one se dele na dve grupe: 1) polisaharidne, koje sadrže samo polisaharide 23 tipa pneumokoka i 2) konjugovane, koje pored polisaharda najčešćih tipova pneumokoka, poseduju i proteine, čime se poboljšava efekat vakcine.

Polisaharidne vakcine (u svetu i kod nas postoji jedna – 23 valentna polisaharidna pneumokokna vakcina - 23PPV) su starije i daju se odraslima i deci starijoj od 2 godine života, s obzirom da nisu dovoljno efikasne kod dece mlađe od 2 godine. Pneumokokne konjugovane vakcine - PCV su novije i , u zavisnosti koliko je serotipova u sastavu vakcine , postoje 7, 10 i 13 – valentna, tzv PCV7, PCV10 i PCV13, koje štite od 7, 10, odnosno 13 serotipova pneumokoka . Efikasne su, tj. imunogene i kod sasvim male dece, a počinju da se daju od 2. meseca života. U razmaku od 4 do 6 nedelja se daju još dve doze, a u periodu od 12. do 15. meseca života se daje i 4. doza. U SAD, Australiji, zapadnoevropskim zemljama, kao i u nekim zemljama Južne Amerike su u obaveznom kalendaru vakcinacije dece, dok se u drugim zemljama daju u određenim indikacijama (kod dece sa povećanim rizikom za pneumokoknu infekciju). Svebuhvatno davanje konjugovanih vakcina deci mlađoj od 2 godine je, u zemljama koje primenjuju ovu praksu, dovelo do značajnog smanjenja pojave invazivnih pneumokoknih bolesti (meningitis, sepsa), ali i zapaljenja srednjeg uha i zapaljenja pluća. Ovakvim modelom davanja se postiže i stvaranje tzv. „kolektivnog imuniteta“, čime je zaštićena i populacija koja nije vakcinisana (odrasle osobe).

U našoj zemlji ove vakcine nisu u obaveznom kalendaru vakcinacije, niti se široko primenjuju.